SUS KENTİ  (SUSA)

Sakaların diliyle ilgili olarak Sus ve civarından bulunan çivi yazılı metinler onların dilinin Türkçe olduğunu göstermektedir. Oldukça dağınık olan yazılardan Sakaların Türklüğü anlaşılmaktadır. Bu çivi yazılı metinlerde Türkçe kelimelere, anira, onarmak; arta, oturmak; daldu, doldurmak; gik, gök; irçigi, artmak, artık; kutta, katmak; çağri, oğul; val, yol; vita vana, ôte yana; vurun, urun ôrnek olarak verilebilir. Mordtmann bu metinlerden hareketle Sakaların Türk olduğunu ve bu yazıtların Türk-Tatar dil köküyle bağlantılı olduğunu kabul etmekte ve bu dile Sakça adını vermektedir. Bu metinlerde, özellikle fiillerin hemen hemen tamamı Türkçedir. Bunu bir tesadüf olarak düşünmek mümkün değildir. Tuna “Birbiriyle hiç ilgisi olmayan Dünya dillerinde, tesadüfi kelime uygunlukları bir mucize kabilendendir ve örnekleri bir elin beş parmağını geçmez” derken, bunun sebebini de adı geçen eserde açıklamaktadır. Oysa, Sus‟ta bulunan ve Sus diliyle ilgili görünen kelimelerin büyük çoğunluğu Türkçedir.


"İskitler / Prof. Dr. Abdülhaluk Çay - Doç. Dr. İlhami Durmuş"

​

Mordtmann'ın makalesinin Türkçe çevirisi aşağıda paylaşılmıştır:

​

İkinci Tür Çivi Yazıları Üzerine

​

Dr. A. D. Mordtmann

​

İkinci Makale

​​

Bu çalışmada, daha önce bilinen çivi yazısı metinlerine ek olarak, Türk-İran sınır komisyonunda doktor olarak görev yapan Konstantin Makrides aracılığıyla Susa’dan getirilen bazı yazıt örneklerini kamuoyuna sunuyorum.

​​

Bu yazıtların tamamı pişmiş kil tuğlalar üzerine yazılmış olup, bu nedenle oldukça sınırlı bir alan kaplamaktadırlar. Üstelik, çoğu yazıtın karakterleri oldukça bozuk ve okunaksız durumdadır. Ancak, bunlardan biri hem netliği hem de taşıdığı önem açısından diğerlerinden ayrılmaktadır.

​​

Yazıt No: XVIII – Susa

​​

Bu yazıtın çizimi (Tablo I) doğrudan yapılan kopyadan alınmıştır ve orijinal boyutlarını ve karakterlerin birebir şeklini yansıtmaktadır.

​​

• İlk satırda 9 grup bulunmaktadır. Bunlardan üçüncüsü hariç diğerleri daha önce bilinen yazıtlarla benzerlik göstermektedir. Ancak Babil, Asur ve Ermeni çivi yazıları bu üçüncü grubu içermez. Üçgen şeklindeki bu işaretler genellikle ülkelerin isimlerini belirlemek için kullanılır.

• İkinci satırda 10 grup bulunmaktadır. Bunların bazıları mevcut çivi yazısı hece tablolarımızda görülmemektedir. Üçüncü grup özellikle belirlenmesi zor olan bir simgedir ve diğer çivi yazısı türlerinde de bulunmaz. Bunun eksik bir "nu" hecesini temsil ettiğini düşünüyorum çünkü Babil çivi yazısındaki karşılığına benzerlik göstermektedir.

• Üçüncü satırda ise 9 grup mevcuttur. Buradaki bazı karakterler de mevcut hece tablolarında bulunmamaktadır. Üçüncü grup, Van’daki ve Ninova’daki yazıtlarda "kral" işareti olarak kullanılmıştır ve burada da benzer bir anlam taşıyor olabilir. Beşinci sembol Babil-Asur çivi yazısındaki "mi" (veya "vi") hecesine karşılık gelmektedir. Son grubun yalnızca yarısı görünür olup, muhtemelen "ra" hecesini temsil etmektedir.

​

Dördüncü satırın varlığına dair bazı izler mevcuttur, ancak yalnızca birkaç kama işareti ve üçgen şekli tespit edilebilmiştir. Dolayısıyla, bu satırın içeriğini belirlemek mümkün değildir.

​​

Yazıtın içeriği ve anlamı:

​​

• İlk satırdaki ilk grup, yer isimleri için kullanılan bir belirteçtir. Üçüncü grup yine bir belirteç olduğundan, yer ismini belirleyen kısım ikinci grupta yer alıyor olmalıdır. Bu grup, Babil ve Asur çivi yazısında "taş" anlamına gelen bir ideogramı andırmaktadır, ancak burada "tuğla" üzerine yazıldığı için bu anlam geçerli olamaz. Bunun yerine, bir tapınağı (nappat) belirten bir kısaltma olabilir.

• Ardından, ülke isimleri için kullanılan belirteç gelir ve bunu "Su-sa" karakterleri takip eder. Tuğla, Susa antik kentinin kalıntılarında bulunduğu için bu okuma kendiliğinden doğrulanmaktadır.

• Bu yazıt, Yunanca’da bilinen "Susa" isminin orijinal Susca formuyla tamamen örtüştüğünü göstermektedir. Bu durum, Akamenid (Pers) hanedanı döneminde kullanılan saray dilinin Persçe değil, Susca olduğu hipotezini bir kez daha desteklemektedir.

​

Bilinmeyen kelimeler:

​

Bu yazıtta geçen "siriri suriri" kelimeleri, daha önce bilinen hiçbir ikinci tür çivi yazısı metninde bulunmamaktadır. Yazıtın çift veya üç dilli olmaması nedeniyle bu kelimelerin anlamını belirlemek zorlaşmaktadır. Olası açıklamalar arasında Fin-Ural veya Türk-Tatar dillerinden köken alan kelimeler olup olmadığı değerlendirilmelidir. Ancak bağlam göz önüne alındığında, bu kelimelerin anlamına dair kesin bir yorum yapmak mümkün değildir.

​

Darius’un Adı ve Kraliyet Unvanı:

• Kişi isimleri için kullanılan belirteçten sonra "Dariosu" ismi görülmektedir.

• Bu isim, ikinci tür çivi yazılarında daha önce görülen "Darius" adından biraz farklıdır. Bu yazıtta, genellikle kullanılan "ri" ve "os" heceleri arasındaki "ij" ve "va" grupları eksiktir. Son hecenin formu da farklıdır. Ancak genel olarak bakıldığında, Yunanca’da bilinen "Δαρεῖος" (Dareios) ismine neredeyse birebir benzemektedir.

• Bu isimden sonra, Asur çivi yazısındaki "kral" işareti yer almaktadır. Ardından "na" ve "vi" (mi) heceleri gelir.

• Eğer "na" genitif (iyelik) eki olarak okunursa, bu kısım "Darius'un" şeklinde çevrilebilir. Ancak "vi" (mi) hecesinin anlamı belirsiz kalır.

• Eğer "mannavi" şeklinde okunursa, "kral" anlamına gelebilir. Eğer daha cesur bir varsayım yapılırsa, önceki grup "kat" olarak okunabilir ve bu durumda "Dario Katmannavi" ifadesi "Darius Codomannus" (III. Darius) anlamına gelebilir. Ancak Codomannus ismi yalnızca Justinus tarafından kaydedildiğinden, bu hipotez kesin değildir.

 

Ahura Mazda’ya Adanmışlık:

• Üçüncü satır, tanrısal konular için kullanılan belirteç ile başlamaktadır ve ardından "A-u-ra" heceleri gelir. Bu, muhtemelen "Ahura Mazda" (Ormazd) isminin başlangıcıdır.

• Yazıt No: XVII’de "Oromazes" ismi farklı bir şekilde yazılmışken, burada farklı bir varyasyon kullanılmaktadır.

• Özellikle ilk hecenin "o" yerine "a-u" kombinasyonuyla yazılması dikkat çekicidir.

 

Sonuç:

​

Bu yazıtın içeriği kabaca şu şekilde özetlenebilir:

📜 "(Tapınak?) Susalıların şehri, Darius (Codomannus?) tarafından Tanrı Oromazd'a adandı."

​

Bu çivi yazısı, Pers döneminde Susa’da kullanılan ikinci tür çivi yazısına dair önemli kanıtlar sunmaktadır. Ayrıca, Rawlinson’un daha önce bir yazısında belirttiği, Darius Hystaspes dönemine ait olduğu iddia edilen bir Susa yazıtıyla da ilişkilendirilmiş olabilir.

​

Bu bölümde, Susa'dan elde edilen diğer 10 çivi yazısı incelenmektedir. Ancak, bu yazıtların karakterleri oldukça karmaşıktır ve çoğu okunaksız durumdadır. İlk incelemelerde, bunların Babil ve Asur çivi yazısı sistemleri ile Susca yazı sistemi arasında bir geçiş formu oluşturduğu görülmektedir.

​

Bu yazıtların temel özellikleri şunlardır:

​

1. Daha eski bir sisteme ait olabilirler – Bu yazılar, Akamenid döneminden önceki bir döneme ait gibi görünmektedir.

2. Babil ve Susca sistemleri arasında bir geçiş formu sunarlar – Susa’da Akamenidler döneminde kullanılan çivi yazısına kıyasla, bu metinler daha eski ve daha farklı semboller içermektedir.

3. Okuma güçlüğü nedeniyle anlamları tam çözülememiştir – Yazılar aşınmış olduğundan, bazı kelimelerin tam anlamlarını belirlemek zor olmuştur.

 

Yazıt No: XIX

 

Bu yazıt 5 satırdan oluşmaktadır. Ancak ilk satır büyük ölçüde zarar görmüş ve okunamaz haldedir.

​

• İkinci satırda: İlk olarak "za-na" heceleri belirgin şekilde okunmaktadır.

• Devamında: Tanrısal konuları belirten bir işaret ve ardından "Uttanata" (muhtemelen Anahita) ismi bulunmaktadır.

• Son olarak: Satırın sonunda "ri" hecesi seçilebilmektedir.

Üçüncü satırda tekrar "za-na" heceleri görülmektedir, ancak geri kalanı okunaksızdır.
Dördüncü satırda "u-ut-tak Tr-tak" (muhtemelen "Artax" yani "Artakserkses’in eseri") şeklinde bir ibare bulunmaktadır. Ancak burada bir kişi adı için kullanılan belirtecin eksik olduğu görülmektedir.

💡 Önerilen Çeviri:
"Bu yapı, Anahita’ya adanmış bir tapınaktır ve Artakserkses tarafından inşa edilmiştir."

 

Yazıt No: XX

 

Bu yazıt da 5 satırdan oluşmaktadır ancak daha net bir şekilde korunmuştur.

• İlk satırda: "Na-sar-u" kelimesi bulunmaktadır. Bu, büyük ihtimalle bir kişi adıdır. Aynı satırda, "büyük kral" anlamına gelen işaretler de bulunmaktadır.

• İkinci satırda: "Kral" kelimesi tekrar yazılmış ve bir genitif eki ("na") ile tamamlanmıştır, yani "Kralların Kralı" ifadesi çıkmaktadır.

• Üçüncü satırda: "sar-i-in-ap" kelimesi bulunmaktadır. Ancak bu kelimenin anlamı tam olarak bilinmemektedir. Eğer "sar" kelimesi Babilce’deki gibi "kral" anlamına geliyorsa, bu satır "büyük krallar" veya "ordu komutanı" gibi bir anlama gelebilir.

• Dördüncü satırda: "Ir-tak-zu" kelimesi bulunmaktadır.

• Beşinci satırda: "kun...zi-ri tak..." kelimeleri yer almaktadır. "Ziri" kelimesi büyük ihtimalle "oğlu" anlamına gelmektedir.

 

💡 Önerilen Çeviri:
"Nasarus, büyük kral, kralların kralı, Artakserkses’in oğludur."

Bu yazıt, büyük ihtimalle Yazıt No: XIX’da adı geçen kralın oğluna aittir.

 

Yazıt No: XXI

 

Bu yazıt da 6 satırdan oluşmaktadır.

• İlk satırda: "In-ua-bar" kelimesi bulunmaktadır.

• "Tar" kelimesi burada büyük ihtimalle "oğlu" anlamına gelmektedir.

• İkinci satırda: "Nas-sar-ru" kelimesi yazılıdır.

Buradan "Innabar, Nasaru’nun oğludur." şeklinde bir anlam çıkarılabilir.

 

Yazıt No: XXII

 

Bu yazıt 5 satır içermektedir ve ilk satırda bir kişi ismi belirteci bulunmaktadır.

• İlk satırda: "Ta-in-kas-ra" kelimesi okunabilmektedir.

• İkinci satırda: "Büyük kral, kral" belirteçleri mevcuttur.

• Üçüncü satırda: "In-na-bar" ismi tekrar edilmiştir.

• Dördüncü satırda: "Su-sa" kelimesi seçilebilmektedir, yani muhtemelen Susa şehrine gönderme yapmaktadır.

💡 Önerilen Çeviri:
"Tainkasra, büyük kral, kralların kralı, Innabar’ın oğlu, Susalıların kralıdır."

 

Özet:

• Yazıt No: XIX → Anahita Tapınağı ve Artakserkses’le ilgili olabilir.

• Yazıt No: XX → Nasarus adında bir kralın yazıtı, büyük ihtimalle Artakserkses’in oğlu.

• Yazıt No: XXI → Innabar adlı bir figür ve onun babası Nasaru’dan bahseder.

• Yazıt No: XXII → Tainkasra adlı bir kralın Susa’daki hükmüne dair bilgiler içeriyor.

​

Diğer Çivi Yazıları İncelemesi (XXIII – XXVIII)

Bu bölümde, Susa’dan elde edilen diğer çivi yazıtları incelenmektedir. Ancak çoğu zarar görmüş ve eksiktir.

​

Yazıt No: XXIII

Bu yazıt, 5 satırdan oluşan bir kırık tuğla parçasıdır.

• İlk satırda: "...in-kas-ra" kelimesi okunabilmektedir. Bu büyük ihtimalle, "Tainkasra" isminin son kısmıdır.

• Diğer satırlar büyük ölçüde eksik veya okunaksızdır.

💡 Önerilen Çeviri:
"Tainkasra..." (geri kalanı eksik)

​

​

Yazıt No: XXIV

Bu yazıt 6 satırdan oluşmaktadır.

• Dördüncü satırda: "in-na" kelimesi okunmaktadır.

• Bu kelime "Innabar" isminin başlangıcı olabilir, ancak kişi ismi belirteci eksiktir.

💡 Önerilen Çeviri:
Kesin bir çeviri yapmak mümkün değildir, ancak Innabar ile ilgili bir yazıt olabilir.

​

​

Yazıt No: XXV

Bu yazıt 6 satırdan oluşan bir tuğladır.

• İlk satırda: "Palas" (İdeogram) kelimesi yer almaktadır.

• Hemen ardından: Kraliyet işareti + "na" hecesi gelir. Bu, "Kralın Sarayı" anlamına gelmektedir.

• Satırın sonundaki 3 grup ise kralın ismini içermektedir: "Va-ra-ni"

İkinci satırda:

• "Büyük kral, kral" belirteçleri bulunmaktadır.

• "Ta-su-ri-kap" ifadesi de eklenmiştir, bu da "Kralların Kralı" veya "Büyük Hükümdar" anlamına gelebilir.

Üçüncü satırda:

• "Legionum" kelimesinin sonu görülmektedir.

• Ardından "ki" hecesi gelir.

• Devamında ise, 4 yatay çizgi + 1 dikey çizgi ve ardından 4 üçgen işaret + 1 dikey çizgi şeklinde tekrarlanan iki grup bulunmaktadır.

• Bu gruplar, büyük ihtimalle kraliyet sembolleridir.

💡 Önerilen Çeviri:
"Kral Varani’nin Sarayı, Büyük Kral, Kralların Kralı, Istaspes’in oğludur."

​​

​​

​

​

​

​